خداوند متعال در قرآن کریم وعده داده که حتماً دعای بندگان را مستجاب نماید:

«وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لي‏ وَ لْيُؤْمِنُوا بي‏ لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ» [1]

اين آیه در مورد دعا كردن منحصر به فرد است و از لطافت و زیبایی خاصّی هم برخوردار می‌باشد. خداوند متعال با تأكيدات فراوان و منحصر بفردی مي‌فرمايد: بندۀ من بيا نزديك و هر چه مي‌خواهي بگو، بين من و تو حجابي نيست. تو بندۀ من هستي و من مولاي تو هستم، اي عزيز من بيا و دعا كن و يقين داشته باش كه من به تو نظر لطف دارم. در ادامۀ آیه خداوند سبحان مي‌فرمايد: يقين داشته باش كه صلاح و رشد تو در دعا كردن است.

استاد بزرگوار ما علامۀ طباطبائي«ره» در ذيل این آیۀ شریفه ‌مي‌فرمودند: از جمله تأكيدات منحصر به‌فرد كه در اين آیه وجود دارد، این است که هفت مرتبه ضمير متكلّم وحده در آن به كار رفته و اين عنايتی خاص و ويژه از طرف خداوند متعال به شمار می‌رود. [2]

بزرگان دين در مورد اثبات اجابت دعا از برهاني به نام «برهان لمّي» استفاده مي‌كنند. این برهان به اين صورت بيان مي‌شود كه آيا خداوند به حال بندگان خویش عالم است يا خیر؟ مسلّماً عالم است. آيا خداوند بر رفع مشكلات انسان قادر است يا خیر؟ اگر بگوييم قادر نيست؛ العياذ بالله؛ ديگر خدا نيست. پس مي‌دانيم كه بر رفع مشكلات ما قادر است. آيا خداوند نسبت به مخلوقات خود رئوف و مهربان است ‌يا خیر؟ یقیناً خداوند مهربان‌ترينِ مهربانان است. حتّي براي وصف مهرباني خدا گفته شده است كه از هفتاد پدر و مادر مهربان، مهربان‌تر است. خداوند از باب رحمت و لطف خودش ‌در اوّل هر سوره از قرآن کریم، «بسم ‌الله ‌الرحمن الرحيم» را ذكر نموده است. فقط سورۀ توبه چون مربوط به قهر خدا مي‌شود، «بسم الله الرحمن الرحيم» ندارد و در عوض در سورۀ نمل دو مرتبه «بسم الله الرحمن الرحيم»  ذکر شده است. تکرار این جملۀ شریف در اوّل سوره‌های قرآن کریم، حکایت از رحمت عام خداوند براي همۀ موجودات و رحمت خاص او براي مؤمنین دارد. پس در رأفت و لطف ومهربانی خدا شکّی نیست. آيا خداوند حكيم است يا نه؟ در صورتي كه خداوند حكيم نباشد، العياذ بالله ديگر خدا نیست. قطعاً خداوند حكيم است.

با توجّه به این برهان، اگر دعا مستجاب شود، محض حكمت خدا بوده است و چنانچه دعا مستجاب نشود، آن هم محض حکمت خداوند حکیم است. همۀ امور عالم هستی از روي حكمت خداوند صورت می‌پذیرد. یکی از دانشمندان مي‌گويد: اگر پشه‌اي در اين جهان يك بال زياد‌تر یا یک بال کمتر بزند، عالم مضمحل خواهد شد.

پس وقتی بدانیم خداوند عالِم به‌ حال بندگان است، قدرت رفع مشکلات آنان را دارد، نسبت به آنان‌ رئوف و مهربان است و مهم‌تر اینکه، حکیم است، طلبكاريِ از خداوند متعال عين جهل است. پرودگار عالم از روي لطفی‌ كه به بندگان دارد، از اين گونه طلب‌کاری‌ها مي‌گذرد، و الا برخی تصوراتی‌ که مردم در مورد خدا و استجابت دعا دارند و برخی صحبت‌ها که دراین باره بر زبان‌ می‌رانند، مستوجب عقاب شدیدی است.

وقتی خداوند مي‌فرمايد: «اُدعوني أستَجِب لَكُم»، اجابت دعا قطعی است. اگر صلاح بنده در استجابت آن دعا باشد، اجابت می‌شود وگرنه حتماًَ نظير آن عطا مي‌شود و اگر اصلاً در دنیا مصلحت او در استجابت دعا نباشد، در آخرت اجابت خواهد شد. بالاخره خداوند متعال جواب دعا را خواهد داد. در روايات آمده است گاهي بناست بلائي براي بنده يا افراد وابسته به او جلو بيايد، بنده دعا مي‌کند و مصلحت نيست آنچه مي‌خواهد به او داده شود. پروردگار عالم به واسطۀ آن دعا رفع آن بلا را مي‌کند. اگر هم به هيچ وجه استجابت مصلحت نباشد، خداوند تبارک و تعالي در قيامت از بنده‌اش عذرخواهي مي‌کند و به او مي‌‌فرماید: اگر دعاي تو مستجاب نشد، مصلحت تو نبود و علّت آن را براي او روشن مي‌کند و به گونه‌اي براي او جبران مي‌نمايد که آن بنده مي‌گويد اي کاش هيچ يک از دعاهايم در دنيا مستجاب نشده بود. [3]

توجّه به این نکته هم مناسب است که وظیفۀ انسان دعا کردن است ولی تعیین وظیفه برای خدا را از او نخواسته‌اند. لذا خوب است انسان فقط دعا کند و يقين داشته باشد آنچه مصلحت اوست به او عطا می‌شود. دعاي سحر دعاي خيلي خوبي است که همۀ ائمۀ طاهرين«سلام الله علیهم» آن دعا را مي‌خوانده‌اند. در اين دعا از اوّل تا آخر نمي‌گويد خدايا چه مي‌خواهم. فقط مي‌گويد «خدا خدا خدا، به حق محمد و آل محمد» ولي نمي‌گويد چه مي‌خواهم.

تو بندگی چو گدایان به شرط مزد نکن        که خواجـه خود روش بنده‌پروری داند

افزون بر این، اگر آدمی منزلت قرارگرفتن در محضر حیّ متعال را درک کند و بداند خداوند چه توفیق عظیمی به وی عطا فرموده است، دیگر به فکر استجابت دعای خود نمی‌افتد و صرفاً مایل است در فرصت گرانبهائی که در اختیار دارد، با خدای خویش راز و نیاز کند. بنابراین اگر هم به فرض محال، دعا هیچ نتیجه‌ای نداشت، همين اندازه كه خداوند توفيق دعا به انسان مي‌دهد و بنده را به محضر خویش می‌پذیرد، بالاترين افتخار براي او است و موجب پیشرفت وی خواهد شد.

خداوند رحمان و رحیم بیش از حدّ قابل تصور به بندگان خود نزدیک است و به آنان تلطّف و مهربانی می‌کند. اين بندگان هستند که از او فاصله گرفته‌اند و او را دور می‌پندارند:

«وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ» [4]

و بدانيد که خدا ميان مرد و قلب او است و همه شما (در آخرت) به سوى او گردآورى مى‏شويد.

خدا از تو به قلبت نزديك‌تر است و در حقيقت او از تو به خود تو نزدیک‌تر است.

يار نزديكتر از من به من است              وين عجب بين كه من از وى دورم

 چنین خدایی می‌فرماید: بايد دعا كني و ايمان داشته باش كه دعاي تو فایده و ارزش دارد؛ زيرا رستگاری دنیا و آخرت را در پی خواهد داشت. در واقع مي‌شود گفت: حسن عاقبت، تأمین آتيه براي اولاد، راحتي روز قيامت و قبر و برزخ، در گرو دعا و راز و نیاز با خدا است. به عبارت ديگر اگر کسی بخواهد دست عنايت خداي سبحان در دنيا و آخرت روي سر او باشد بايد دعا كند و به هیچ وجه رویگردان از دعا نباشد.

پی نوشت ها:

[1]. البقرة / 186: «و چون بندگان من از تو درباره من بپرسند، (بگو) من حتماً (به همه) نزديکم، دعاي دعاکننده را هنگامي که مرا بخواند اجابت مي‌کنم، پس بايد دعوت مرا بپذيرند و به من ايمان آورند، شايد که راه يابند.»

[2]. الميزان في تفسير القرآن، ج 2، ص 31

[3]. الکافي، ج 2، ص 491-490: «إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَدْعُو اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِي حَاجَتِهِ فَيَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَخِّرُوا إِجَابَتَهُ شَوْقاً إِلَي صَوْتِهِ وَ دُعَائِهِ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَبْدِي دَعَوْتَنِي فَأَخَّرْتُ إِجَابَتَكَ وَ ثَوَابُكَ كَذَا وَ كَذَا وَ دَعَوْتَنِي‏ فِي كَذَا وَ كَذَا فَأَخَّرْتُ إِجَابَتَكَ وَ ثَوَابُكَ كَذَا وَ كَذَا قَالَ فَيَتَمَنَّي الْمُؤْمِنُ أَنَّهُ لَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ دَعْوَةٌ فِي الدُّنْيَا مِمَّا يَرَي مِنْ حُسْنِ الثَّوَابِ»

[4]. الأنفال / 24